Íslendskur mentanarhagfrøðingur: Mentan og skapandi greinar verða størstu vinnuøkir í framtíðini

Silfur Egils (táttur í íslendska RUV) hevði 28.okt sera áhugavert prát við Águst Einarson, hagfrøðing. Hann hevur júst givið út bók ," Menningarhagfræði" (Mentanarhagfrøði).

Vildi ynskt, at KVF vísti okkum hesa sending og tekstaði hana, tí hetta kjak er sera upplýsandi og viðkomandi í Føroyum eisini.

http://ruv.is/sarpurinn/silfur-egils/28102012-1 (síðstu uml 15min)

Prátið snýr seg hugburðurin til mentan og skapandi vinnugreinarnar. Einarson heldur, at tónin er broyttur í íslendska samfelagnum á hesum øki. Fyrr var hildið, at mentan og list er fínt, vit fáa undirhald og tað eiga vit at stuðla eitt sindur og so var ikki meir lagt í tað. Men nú er man vorðin alt meir tilvitaður um tann risatýdning mentan og skapandi vinnur hava í samfelagnum og tey virðir tey skapa. 

Einarson er sannførdur um, at hesar greinar verða størstu vinnuøkir í framtíðini, og fara at kasta stór virði av sær til samfelagið.

Fyrr í tíðini gjørdu fólk ikki stórt annað enn at arbeiða og sova, og so aftur til arbeiðis. Í dag liva vit fullkomiliga øðrvísi. Nú er tað so, at tess meir tú nýtir mentan og list, tess meir vilt tú hava. Meir tú lurtar td eftir tónleiki, meir tónleik vilt tú hava, tvs eftirspurningurin er støðugt vaksandi. Og tað merkir aftur, at vit mugu framleiða meir og meir av mentan og tí sum skapandi vinnurnar gera.

Rithøvundurin sigur víðari, at 1000 ára gamla søga Íslands, tungumálið, saga'irnar, bardagin móti fátækradøminum - alt hetta hevur gjørt Ísland til ta tjóð hon er, við eini mentan, ið hevur so djúpar røtur. Í dag hava vit nærum bestu líviumstøður í heiminum, men tað er ikki komið av sær sjálvum. Hann sigur, at íslendingar eru millum tey fólkasløg, ið framleiða og brúka mest mentan. Tey fara oftari til sjónleik, lurta meir eftir tónleiki og lesa flest bøkur í mun til aðrar tjóðir í Evropu.

Tað hevur aftur við sær, at tað arbeiða fleiri fólk í mentanargeiranum í Íslandi enn í nøkrum øðrum Evropiskum londum. Tað hendir so ótrúliga nógv á mentanarøkinum í Íslandi, og tí hava vit ein serstakan møguleika at fáa nógv burturúr. At skapa list og mentan krevur, at fólk hava góðar útbúgvingar og har hevur landið lukkutíð spælt við og hevur langt síðan skilt týdningin av sterkum universitetum og at eggja fólki til lestur.

Hann nevnir filmslistina sum dømi. Tann vinnan veksur við rúkandi ferð og kastar heilt nógv aftur til ríkiskassan. Hendan listagrein, sum eisini er sera kommerciel, er dømi um ein endaleysan tørv, ið støðugt skal nøktast í framtíðini. Tað snýr seg um at geva skapandi kreftunum møguleika at vaksa og kasta virði av sær.

So kemur hann inn á mentanar-ferðavinnu, sum er støðugt vaksandi segment innan ferðavinnuna. Her eru eisini stórir møguleikar fyri stórum avkasti framyvir. Her er talan um at blanda náttúru, mentan og søgu í ferðavinnu. Vanliga er ferðavinnan eyðkend við at vera ein láglønarvinna, men við at fáa meir mentanarferðavinnu, fáa vit skapt størri virðir so man fær meir pening burturúr. So verða nevnd dømi ymsastaðni úr Íslandi, har bygdir og býir hava megnað at skapt spennandi søgusetur, td. Vìkingasøgusavnið í Borgarnesi, sum er landnámsøki. Harpa er enn eitt dømi um mentanartengda ferðavinnu.

Men tað er neyðugt at hava stjórnina við og tað er umráðandi, at landið hevur eina greitt orðaða mentanarstevnu. Tí landið spælir ein týðandi leiklut í at skapa gróðrarlíkindi fyri at mentan og skapandi vinnurnar kasta virðir av sær. Og tað nýtist ikki at kosta so nógvan pening.

Td. er marknaðurin innan telduspøl eftir øllum at døma ómettandi. Hetta er ein vinnugrein, har uml 1000 fólk starvast í Íslandi í dag. Har hevur landið bert gjørt tað møguligt at geva fólki eina góða úbtúgving í teldufrøði. Restina hevur áhugin hjá unga fólkinum sjálvum syrgt fyri.

So heldur hann eisini, at landið hevur eina týðandi uppgávu í at fáa undirvísing í almennari list inn í grundskúlan. Undirvísing í list kann helst við stórum gagni eisini blandast við størri fokus á heimsspeki, tøkni og handilsskap. Hetta eigur eisini at síggjast aftur innan hægri lestur.

Tað sum er umráðandi er, at myndugleikarnir skilja sín leiklut og skilja at tað eru broyttar tíðir og endaleysir møguleikar í at styrkja um undirvising og kunnleika til list, mentan og skapandi vinnur. Við internetinum og støðugt nýggjum tøkniligum møguleikum gongur alt við fúkandi ferð. Til síðst nevnir hann tónleikin hjá J.S. Bach sum dømi um list, ið verður endurnýtt aftur og aftur. Í teknifilmum, av tónleikarum kring heimin, í telduspølum osfr. Bach skapar framvegis velduga stór virðir.

Alt hetta merkir ikki, at fiskivinnan ikki framhaldandi verður høvuðsvinnan. Men hesir nyggir tættirnir innan tænastuvinnuna - ferðavinna og undirhaldsvinnan - eru ómetaliga skjótt vaksandi. Í dag er uml ein fjórðingur av øllum størvum í Íslandi í tí sum er skilmarkað sum skapandi vinnur.

Svar uppá fyrispurning um miðnámsskúlar

Svar

upp á

skrivligan fyrispurning til Bjørn Kalsø, landsstýrismann í mentamálum, frá Gunvør Balle, løgtingskvinnu. Løgtingsmál nr. S-15/2012: Viðvíkjandi miðnámsskúlum.

Fyrispurningurin er soljóðandi:

1. Hvussu langt eru fyrireikingarnar av um- og útbyggingunum av miðnámsskúlunum á Kambsdali og í Klaksvík komnar?
2. Hvussu verða hesar verkætlanir samskipaðar?
3. Er ætlanin at gera felags verklagslóg fyri verkætlanirnar?
4. Hvørjar útbúgvingar verða á Kambsdali og hvørjar í Klaksvík frameftir?
5. Er støða tikin til bygnaðin, herundir leiðslubygnaðin, í miðnámsskúlunum í Klaksvík og Kamsdali?
6. Verða skúlarnir samskipaðir undir einari leiðslu ella fleiri?
7. Hvør er raðfestingin hjá landsstýrismanninum, tá umræður skúlabyggingar komandi tíðina?
8. Hvussu fer landsstýrismaðurin at tryggja, at miðnámsskúlarnir í Tórshavn hava nøktandi umstøður, til Skúladepilin í Marknagili er liðugur?

Svar

Ad. 1: Endaliga byggiskráin fyri um- og útbyggingina á Tekniska Skúla í Klaksvík verður eftir ætlan handað landsstýrismanninum fyrst í oktober. Eftir tað verður farið undir at bjóða verkætlanina út. Ætlanin er at fara undir at um- og útbyggja fyrst í komandi ári.

Eftir ætlan verður endaliga byggiskráin fyri um- og útbyggingina á miðnámsskúlanum á Kambsdali eisini handað landsstýrismanninum fyrst í oktober. Eftir tað verður farið undir at bjóða verkætlanina út. Ætlanin er at fara undir um- og útbyggingina fyrst í komandi ári.

Ad. 2: Verkætlanirnar verða samskipaðar við, at Mentamálaráðið leiðir fyrireikandi arbeiðið í báðum bygginevndunum saman við Landsverki.

Ad. 3: Verklagslógin fyri um- og útbyggingina av Tekniska Skúlan í Klaksvík er samtykt í Løgtinginum.

Verklagslógin fyri um- og útbyggingina á Kambsdali verður løgd fyri Løgtingið saman við fíggjarlógaruppskotinum í heyst.

Talan verður sostatt um tvær verklagslógir.

Ad. 4: Fyribils er ætlanin, at studentsútbúgvingin, HF-útbúgvingin, hægri handilsskúlaútbúgvingin og FHS- útbúgvingin skulu bjóðast út á Kambsdali, meðan HT-útbúgvingin, HF-útbúgvingin, yrkisúbúgvingarnar innan el, jarn, træ og matvøru og SIT útbúgvingar skulu bjóðast út á Tekniska Skúla í Klaksvík.

Men við nýggju breytaskipanini og nýggju eindarskipanini, ið verða settar í verk í næstum, verður eisini møguligt at seta á stovn nýggjar gymnasialar breytir og støðisútbúgvingar, umframt at lagt verður upp til samstarv millum skúlarnar í størri mun. Í tí sambandi er ætlanin, at aðrar útbúgvingar og breytir við tíðini fara at verða mentar.

Svar til sp. 5 og 6: Sum er, er talan um tríggjar skúlar við trimum sjálvstøðugum leiðslum. Talan er um Studentaskúlan á Kambsdali, Handilsskúlan á Kambsdali, ið er deild av Handilsskúlanum í Havn og Tekniska Skúla í Klaksvík.

Í samband við, at nýggja miðnámsskúlaskipanin verður sett í verk við skúlaársbyrjan í 2013 er ætlanin at skipa skúlarnar í størri eindir, at útbyggja samstarvið millum skúlarnar og at samskipa virksemið í størri mun, har tað kann gerast við fyrimuni. Arbeitt verður við hesum í løtuni, men enn er eingin endalig støða tikin til, hvussu bygnaðurin fer at síggja út.

Svar til sp. 7: Skúlabygging á miðnámsskúlaøkinum verður raðfest sera høgt komandi árini. Ætlanin er, at Skúladepilin í Marknagili skal standa liðugur í 2016, at um- og útbyggingarnar á Kambsdali skulu verða lidnar í 2014, og at um- og útbyggingarnar á Tekniska Skúla í Klaksvík skulu verða lidnar í 2015. Talan er um útbyggingar, ið fara at kosta meira enn hálva milliard krónur.

Svar til sp. 8: Higartil hevur við góðum vilja frá starvsfólki og næmingum borið til at tryggja nøktandi umstøður við at gera átrokandi ábøtur á gomlu bygningarnar og útvega eyka skúlastovur við at leiga, og í ávísum førum byggja út á skúlunum.

Væntandi fer framhaldandi at bera til at tryggja næmingum í miðstaðarøkinum “nøktandi” umstøður, til Skúladepilin við Marknagil fer at standa liðugur á sumri í 2016.

Vinarliga

Mentamálaráðið

Bjørn Kalsø

landsstýrismaður

Fyrispurningur til Bjørn Kalsø um fólkaskúlan

Munnligur fyrispurningur

til

Bjørn Kalsø, landsstýrismann í mentamálum

viðvíkjandi sparingum og bygnaðarbroytingum í fólkaskúlanum 

1.     Verður arbeitt við eini bygnaðarbroyting í fólkaskúlanum?

2.     Hvussu ætlar landsstýrismaðurin at skipa framtíðar bygnaðin í fólkaskúlanum?

3.     Hvussu nógv kemur tað at kosta í hægri lønum í 2013, at sáttmálasettir lærarar koma inn ístaðin fyri tænastumenn og at læraralønirnar hækka?

Viðmerkingar:

Í uppskotinum til fíggjarlóg stendur fólkaskúlin til at halda somu játtan í 2013 og 2014 fyri síðani at minka í 2015. Hetta merkir í veruleikanum eina støðuga minking í játtanini til fólkaskúlan. Smbrt. sáttmálanum hækka læraralønirnar nakað, og á hvørjum ári fara tænastumenn úr skipanini og sáttmálasettir lærarar koma inn, har ta almenna skal rinda eftirlønina. Áhugavert er at vita hvussu nógvar milliónir í hægri lønarútreiðslum talan er um. Og harvið, hvussu nógv minnið upphædd er til eitt tað mest týðandi, nevniliga undivísingartímar, sum frammanundan eru alt ov fáir.

Tá játtanarkarmarnir vóru viðgjørdir í vár, tosaði landsstýrið um eina skúlanýskipan, men onki er frætt aftur frá hesum. Tí er tað sera áhugavert at fáa landsstýrismannin at útgreina, um hetta arbeiði er slept og um ikki, hvussu skúlanýskipanin so skal síggja út.

Í dag eru 54 fólkaskúlar í landinum, harav tríggir eru skipaðir sum frí/privatskúlar. Av teimum 51 fólkaskúlunum, hava 10 skúlar færri enn 10 næmingar og 17 skúlar færri enn 50 næmingar. Tað er eyðsæð, at so smáir skúlar, hava verri møguleika at geva næmingum eins góða og fjølbroytta frálæru og skúlagongd sum heild, sum næmingar í størri skúlaeindum fáa. Somuleiðis er tað eyðsæð, at hetta er ein sera dýrur bygnaður.

Um rætt verður borið at, er ongin ivi um at fólkaskúlin kann rekast bíligari enn hann er í dag. Men tað ber ikki til bert at skerja játtanina á hvørjum ári uttan at taka neyðuga tunga takið við at fremja ein skúlanýskipan.

Á Løgtingi, 9. Oktober 2012

Gunvør Balle

Løgtingskvinna

Munnligur fyrispurningur um skerjing av Námi, játtanini til Tónleik og Sang og Mentanargrunnin

Munnligur fyrispurningur

til

Bjørn Kalsø, landsstýrismann í mentamálum

viðvíkjandi skerjing av Mentanargrunninum, Námi og játtanini til Tónleik og Sang

1.     Hvøjrar mentanarpolitiskar hugsjónir liggja aftanfyri ógvusligu skerjingina av Mentanargrunninum?

2.     Hvussu ætlar landsstýrismaðurin at tryggja skúlanæmingum dagført, føroyskt undirvísingartilfar, tá Nám verður skorið?

Viðmerkingar:

Ad 1: Mentanargrunnurin er arbeiðsgevari hjá teimum sum royna at virka sum yrkislistafólk. Vit eru so ómetaliga rík í hesum landinum, at her eru so nógv listarliga gávaði fólk, sum við sínum listaframsýningum, filmum, sjónleiki, konsertum og bókaútgávum megna at inspirera okkum og støðugt taka okkum á bóli.

Men við teimum ætlanum, ið liggja fyri framman, verður langt ímillum listarligu upplivingarnar í framtíðini. Tí ongin ivi er um, at tað er játtanini til Musikkskúlan, til Tónleik og Sang og til Mentanargrunnin, ið hava tryggjað okkum allar hesar listaupplivingar. Hesar kontur verða skornar inn á bein, og allarharðast skal Mentanargrunnurin skerjast. Hetta er ein játtan, sum frammanundan er so óendaliga lítil og verður togað sundur millum frítíðarítriv og yrkislist. Mentanargrunnurin fær 20% minnið at luta út til okkara frammanundan forarmaðu listafólk. Hetta er lutfalsliga tann allarstørsta skerjingin, sum nøkur konto er útsett fyri í allari fíggjarlógini.

Tí er tað sera áhugavert at fáa at vita, hvørjar mentanarpolitiskir hugsjónir liggja aftanfyri eina so greiða niðurraðfesting av tí arbeiði, ið Mentanargrunnurin stuðlar.

Ad 2: Nám er fremsti veitari til føroyska skúlaverkið, tá ið tað viðvíkur undirvísingartilfari.

Mentamálaráðharrin frøist uttan iva nú um ta nýggju avtaluna, ið júst er gjørd millum føroyskar og danskar myndugleikar, har lesandi við føroyskari miðnámsútbúgving nú lúka upptøkutreytirnar, um tey hava føroyskt mál á A stigi

Men tá bæði Mentanargrunnurin verður skorin so meint og Nám somuleiðis, so verður enn minnið útgivið á føroyskum. Tvs at vit  fáa enn torførari við at geva miðnámsskúlanæmingum føroyskar skaldsøgur og skúlabøkur at lesa, soleiðis at teir fáa eitt nóg dygdargott innihald í føroyskt á A stigi.

Um onki verður givið út á føroyskum, so mennist málið ikki. Tað er tí alneyðugt, at vit hava nakrar bøkur at lesa. Tað finnast næstan ikki ungir rithøvundar í Føroyum í dag og av tí sama er lítið og onki til av ungdómsskaldskapi og lítið verður týtt til børn og ung av samtiðar bókmentum. Tí áttu hesar játtanir heldur at verið styrktar. Landsstýrismaðurin verður biðin um at greiða frá, hvussu vit fáa ment føroyska málið og føroyskt undirvísingartilfar, tá hesar týðandi játtanir verða skerdar.

Á Løgtingi, 9. Oktober 2012

Gunvør Balle

Løgtingskvinna

Fíggjarlógin og listin

Fyri tíðina lesa vit Harry Potter og Vitramannasteinurin saman við dóttrini um kvøldarnar. Tað er næstan við andakt at man heldir í einari føroyskt týddari bók ella eini nútíðar skaldsøgu, skrivað av føroyskum rithøvunda. Tí tað er so syrgiliga sjáldsamt. Í vikuskiftinum fara vit til eina uttan iva bergtakandi heystkonsert hjá Symfoniorkestrinum. Og í síðstu viku breggjaði landsstyrismaðurin sær av, at hann var á Bókamessu í Gøteborg har føroyskar bókmentir sluppu uppí part millum tey stóru norðurlendsku verkini. Og eg kundi hildið áfram og ramsa upp allar tær mongu listaframsýningarnar, sjónleikirnar, konsertirnar og føroysku bókmentirnar, ið hava rørt okkum og tikið okkum av bóli bara seinasta árið.

Men við teimum ætlanum, ið liggja fyri framman, verður langt ímillum listarligu upplivingarnar í framtíðini. Tí ongin ivi er um, at tað er játtanini til Musikkskúlan, til Tónleik og Sang og til Mentanargrunnin, ið hava tryggjað okkum allar hesar listaupplivingar. Hesar kontur verða skornar inn á bein, og allarharðast skal Mentanargrunnurin skerjast. Sum frammanundan er so óendaliga lítil og verður togaður sundur millum frítíðarítriv og yrkislist. Hann fær 20% minnið at luta út til okkara frammanundan forarmaðu listafólk. Hetta er lutfalsliga tann allarstørsta skerjingin, sum nøkur konto er útsett fyri í allari fíggjarlógini.

Eg havi hug at spyrja mentamálráðharran hvussu hann kann gera hetta? Hvat hugsar man fyri sær, tá man høggur so ógvusliga út eftir hesum einasta stað, har listafólk hava møguleika fyri at fáa eina lítla samsýning fyri sítt arbeiði?

Andstøðan verður støðugt skýrd at vera neilig og lítið konstruktivt. Eg vildi veruliga fegin verið jalig nú vit viðgera fíggjarlógina, og eg skal eisini koma aftur til nøkur góð ting ið eru. Men eg má siga tað, at tá andstøðan er tikin so lítið uppá ráð í øllum stórmálum - td forskatting av pensjónum, flatskatti, avtøku av týðandi landsstovnum -  og tá øll okkara uppskot verða kveistraði til viks, so er ilt at skilja hví júst vit skulu vera tey einastu íð eru jalig og konstruktiv. Hetta seinasta árið er tað ikki dagur, at eg ikki tosi við fólk, sum eru ørg og uppgevandi, av at síggja ta niðurlaging, ið er farin fram síðan hendan samgongan tók við. Og eg eri samd við teimum. Havi eg so ikki skyldu til at tala at?

Fíggjarlógin fyri 2013 er enn eitt høgg móti vælferðar- og vitanarsamfelagnum og móti tí skapandi stættini og listini. At niðurleggja ein so týðandi stovn sum landsbankan er púra ógrundað, tað er skelkandi og eg fái meg ikki at trúgva at Løgtingið fer at taka undir við tí. Saman við ógvusligu skerjingini av  Mentanargrunninum, er signalið ikki til at fara skeivur av. Okkum tørvar ikki listafólk og tað skapandi fólki og vit vilja tippa tær kritisku røddirnar ímillum okkum. Eg kann ikki skilja tað annaleiðis.

Mentanargrunnurin
Eg fari at smalka sjónarringin eina løtu, og tosa eitt sindur um Mentanargrunnin og hansara týdning, tí tað sýnist sum tað er stórur tørvur á at greiða frá og upplýsa tingfólk um hesi viðurskifti. Mentanargrunnurin er arbeiðsgevari hjá teimum sum royna at virka sum yrkislistafólk. Vit eru so ómetaliga rík í hesum landinum, at vit hava so nógv, ið hava evnini at inspirera eina heila tjóð. Men tað krevur, at vit hava stuðulsorðningar sum Mentanargrunnin.

Vit kunnu spyrja hvønnannan, hví vit halda tað er gott at búgva í Føroyum? Fyri mín part - og eg eri ikki einsamøll - er okkara lista og mentaumhvørvi nakað av tí, ið ríkar og rørir meg mest í gerandisdegnum. og eg veit at tað eru nógv, nógv við mær ið fegin vilja gjalda skatt fyri at njóta og uppliva tað sum okkara listafólk ríka okkum við. Tí vit fáa tað fleirfold aftur.

Tá ein rithøvundur td fer til arbeiðis, hevur hann ikki eina skrivstovu ella eitt arbeiðspláss at fara til. Og tvs har er heldur ongin løn sum tikkar inn hvønn mánað. Tað er her at landið kemur inn í myndina sum arbeiðsgevari hjá rithøvundanum og bjóðar honum eitt tíðaravmarkað starv fyri at skriva eina bók td. Mentanargrunnurin umsitur hesar pengar og kann sammetast við arbeiðsgevaran, sum letur pengar í ásetta tíð fyri at fáa eitt arbeiði gjørt.

Ein málari kann sum oftast selja sín málning. Men rithøvundar kunnu aldrin liva av sínum bókum, tí vit eru eitt so avmarkað landafrøðiligt og málsligt øki. Og tað sum rithøvundurin skapar, er so ótrúliga týðandi fyri málið.

Mentamálaráðharrin frøist uttan iva nú um ta nýggju avtaluna, ið júst er gjørd millum føroyskar og danskar myndugleikar, har lesandi við føroyskari miðnámsútbúgving nú lúka upptøkutreytirnar, um tey hava føroyskt mál á A stigi. Kravið um danskt mál á A-stigi fellur sostatt burtur. Men um onki verður givið út á føroyskum, so mennist málið ikki. So vit mugu for hundan geva okkara ungdómi og skúlanæmingum nakrar bøkur at lesa! Tað finnast næstan ikki ungir rithøvundar í Føroyum í dag og tí er so at siga ongin ungdómsskaldskapur! Og lítið og onki verður týtt til børn og ung av samtiðar bókmentum. Tað ber ikki til at blíva við bara at lesa Martin Joensen og Heðin Brú. Alla virðing fyri teirra skaldskapi, sum vit sjálvsagt skulu halda fram at lesa, men vit mugu bjóða ungdóminum samtíðar bókmentir. Og her er áttu vit heldur at styrkt Mentanargrunnin og aðrar játtanir, ið stuðla undir fleiri týðingum og bókaútgávum.

Branding
Vit tosa nógv um branding og ferðavinnan hevur fingið økta játtan. Tað frøist eg stórliga um. Men er tað ikki fyri ein stóran part tann føroyska mentanin, sum ferðafólk koma higar at uppliva? Bestu ambassadørar fyri Føroyar eru Føroyska fótbóltslandsliðið, Pál Joensen, okkara ÍSB svimjarar, tónleikarar sum Týr, Teitur, Eivør o.f., listafólk sum Mikines, Tróndur Patursson o.o., rithøvundar sum William Heinesen, Jørgen Frantz o.a.
Men hesi kunnu ikki liva og virka um ikki ein stovnur sum Mentanargrunnurin og aðrar slíkar stuðulsjáttanir eru til taks. Orsøkin til at tey skara framúr og eru dugnaligari enn øll onnur, er at tey eru yrkislistafólk, tey hava valt at brúka alla sína tíð uppá at skapa, men eisini tey mugu hava tak yvir høvdið og breyð á borðið.

Og hvat er tað sum ger, at vit sjálvi og onnur bergtakast av Føroyum? Tað er málið, mentanararvurin og tað nýggja sum vit skapa, herundir listin. Um vit ikkki stuðla okkara samleika, er einki eftir hjá okkum sjálvum og øðrum at virðismeta.

Í gjár sendi LISA (meginfelagið hjá listafólkafeløgnunum eitt alment mótmælisskriv út, har tey siga:
“Við hesari skerjing hevur mentamálaráðharrin ikki bert skorið í einari játtan, ið er alt ov lítil
frammanundan, men hevur samstundis givið eitt ófrættakent politiskt signal. Hetta kemur ikki
undir sparing, men er ein beinleiðis politiskt útmelding um, at landsstýrismaðurin sjálvur vil
fara niður í smálutir um hvørjar verkætlanir skulu fremjast. Hetta er beinleiðis stýring av mentan og list, og tað hoyrir ikki heima í einum demokratiskum samfelag.

Eitt annað sum eg eri sera hørm um, sum ikki er at síggja í fíggjarlógini, er Eftirskúlin. Tað er so týðandi fyri fólkavøksturin at vit fáa sett ein føroyskan eftirskúla á stovn, helst í Suðuroy. Men hann er als ikki partur av nøkrum langtíðarætlanum hjá samgonguni. 

Annars vil eg siga, at eg gleðist um at miðnámsskúlarnir halda tørn, sjálvt um vit vita, at tá man tekur nógv fleiri næmingar inn, merkir tað, at so eru minnið pengar til menning av øðrum tænastum. M.a lektiuhjálp og eftirútbúgving av lærarum osfr. 

Og sum fleiri hava verið inni á, so frøist eg stórliga yvir at okkara mentanararvur er raðfestur. Tann føroyski dansurin og varðveitsla av mentanarsøguligum skipum hava fingið sína egnu játtan. At ein játtan verður tøk at gera fleiri av okkara gomlu deksbátum og sluppum siglingarfør, hevði eisini verið upplagt at haft við sum eitt tilboð til eina náttúru og tilfeingis - ella sjóvinnu - breyt á Eftirskúlanum í Suðuroy. Har næmingar høvdu kunnað fingið ómetaliga gleði og læru av at sloppið at roynt seg umborð á slíkum førum.

So gleðist eg veruliga um eitt fínt átak við einum miðnámstilboðið til børn við asperger/autismu. Hetta er eitt stig á leiðini, til at vit ikki missa hesar familjur av landinum, ið ofta mugu flyta, tí vit ikki kunnu veita nøktandi tilboð til tey børn, ið hava serligar avbjóðingar.

Soleiðis steðga vit fráflytingini

Í tí dagliga kjakinum um samfelagsviðurskifti og politikk, hevur tónin ofta hug at gerast nakað neiligur og vónleysur, og tað kann skapa eina skeiva mynd av, hvussu tað er at búgva í okkara landi.  Eg detti meir enn so í felluna, at halda at alt er strævið og vónleyst her heima, men tað er stórt sæð bara tá eg hyggi á tann politiska pallin at hesi herindi koma yvir meg. Lukkutíð, er tað ein rúgva, ið ger, at tað er serstakliga deiligt at búgva og virka í Føroyum.

Eitt nú er tann føroyski gerandisdagurin rættiliga stress-leysur og her er friðsælt, vinarligt og trygt hjá øllum at búgva. Nærleikin til náttúruna, sum bjóðar okkum ókeypis sálarbót hvønn dag í árinum, er eitt annað. Og kenslan av at hoyra til og at vera partur av eini serstakari og ríkari mentan, er somuleiðis við á pluss-síðuni. Og til hetta hoyrir eisini, at tað er lætt at koma til orðanna í Føroyum og fáa síni sjónarmið fram. Og tí er tað í stóran mun upp til ein sjálvan um man vil hava ávirkan og broyta tey viðurskifti, ein ikki er nøgdur við.

Og tað er alt møguligt annað sum er cool, serstakt og virðismikið í okkara landi, sum átti at gjørt, at Føroyar standa seg væl í kappingini um hvar fólk velja at búseta seg. Nakni veruleikin er tíverri tann, at vit missa burturav fólkinum og støðugt gerast færri. Serliga eru tað kvinnurnar, ið velja Føroyar frá. Vit vita í stóran mun hvørji átøk skulu gerast fyri at venda gongdini. Nøkur eru heilt ítøkilig, onnur taka longri tíð og krevja hugburðsbroytingar.

Tað eru tríggir málbólkar, vit mugu arbeiða við:

Bólkur 1. Teir samfelagsbólkar, ið hava trupult við at liva eitt virðiligt lív í Føroyum. Vit hava fyrst og fremst ábyrgd av at taka okkum av teimum, ið longu búgva her, og sum gjarna vilja vera verandi her. Orsakað av ymsum truplum umstøðum eru tað fleiri, ið umhugsa at flyta ella longu eru flutt av landinum. Her er ofta talan um familjur í trongum fíggjarkorum, men eisini um aðrar samfelagsbólkar, hvørs møguleikar og rættindi ikki eru eins góð og í grannalondunum.

Nakrar ítøkiligar loysnir til at fyribyrgja at hesi flyta av landinum:

-   Fjøltáttaðir bústaðir. Umstøður mugu skapast fyri at Húsalánsgrunnurin kemur at virka eftir ætlan beinanvegin! Soleiðis at gongd kemur á at byggja luta- og leiguíbúðir, og harvið bjóða fólki eitt bíligari íbúðar-alternativ.

-    lægri MVG á matvørum

-    umleggja skattaskipanina, so tey lægru - og miðalløntu fáa størri lut í skattalættanum

-    Nógvar familjur við børnum, ið hava serligar avbjóðingar, noyðast at flyta av landinum fyri at børn teirra fáa eitt nóg gott tilboð. Her eiga vit at styrkja Sernám og sertilboðini í skúlunum, so tey mennast útfrá teirra førleikum. Somuleiðis eiga vit at víðka um bústaðarmøguleikarnar hjá hesum børnum og ungu. Vit hava hvørki ráð at missa hesi børn ella foreldur og systkin teirra.

-    Tey samkyndu hava gjørt vart við síni ynski um skrásett parlag. Hesum eiga vit at loyva, so hetta ikki er ein orsøk til at velja Føroyar frá.

Bólkur 2. Tey ungu, ið fara undir útbúgving: Vit mugu skapa fleiri útbúgvingartilboð, so færri ung fara av landinum so tíðliga at útbúgva seg. Tað er sunt og neyðugt fyri okkara unga fólk, at tey fara út í heim eitt tíðarskeið. Men tað er próvfast, at jú fyrr fólk flyta burtur, jú minni sannlíkindini fyri at tey koma aftur at seta búgv.

Nakrar ítøkiligar loysnir til at fáa hendan bólk at vera verandi longur í Føroyum:

-    Menna Setrið, herundir skapa umstøður fyri at okkara einasta universitet kann savnast og húsast á einum stað við einum samlandi campus bygningi og -umhvørvi. Verandi útbúgvingar á Setrinum skulu styrkjast og nýggjar útbúgvingar støðugt bjóðast út eins og møguleikin at lesa gjøgnum fjarlestur skal bjóðast fram.

-    Menna Vinnuháskúlan til ein altjóða Maritiman Depil, sum eisini kann lokka útlendingar til Føroya at lesa. Sjóvinnukunnleiki og -útbúgvingar er ein av okkara fremstu førleikum, her hava vit allar fortreytir fyri at bjóða okkum fram.

-    Styrkja aðrar miðallangar handils- tekniskar, fiskivinnu og kreativar útbúgvingar.

-    Byggja lestraríbúðir, so tey lesandi kunnu flyta heimanifrá og fáa eitt hóskandi bústaðartilboð. Tað skapar nógv størri hug til at fara undir lestur í Føroyum.

-    Skipa ein Føroyskan Eftirskúla. Eini 130-150 ung fara á hvørjum ári til Danmarkar á eftirskúla, tey halda ofta áfram á miðnámi í DK. Hjá mongum verður hugurin at leggja sína framtíð uttanfyri Føroyar gróðursettur hetta árið. Eisini verður ein føroyskur eftirskúli lokkandi hjá føroyskum útiseta-børnum, sum kanska gerast framtíðar íbúgvar í Føroyum. Tí er eitt eftirskúlatilboð heilt átrokandi.

Bólkur 3. Føroyingar uttanlands. Her snýr tað seg bæði um tey, ið hava hug at flyta heim og um tey, ið ynskja at pendla millum Føroyar og arbeiðsstað uttanlands ella øvut.

Nakrar ítøkiligar loysnir til at fáa hendan bólk at flyta heim:

-    Fjøltáttaðir bústaðir. Øll hava ikki hug ella møguleika at keypa dýr hús beint sum tey eru flutt heim. Tí hevur eisini hesin bólkur stóran tørv á leigu- og lutaíbúðum.

-   Skapa fleiri vitanar-arbeiðspláss: Her skal meir peningur játtast til gransking og til útbúgvingarstovnarnar, tí hægri lærustovnar skapa arbeiðspláss og granskingarstørv. Og økt gransking skapar nýggjar vinnur.

-    Vinnumenningarskipanir, td betri atgongd til váðafúsan kapital og íverksetaraskipanir.

-    Broyta ALS, soleiðis at nýútbúnir, arbeiðsleysir føroyingar, kunnu flyta heim og fáa rætt til útgjald frá ALS.

-   Broyta barsilskipanina, soleiðis at føroyingar ið flyta heim og eru í barnsburðar- farlovyvi, hava rætt til at fáa útgjald frá barsilsskipanini.

-    Kanna tørvin fyri at byrja eina beinleiðis flogferðaleið millum Føroyar og London og møguliga til onnur grannalond. Um tað vísir seg, at fleiri høvdu flutt heim, tí tey kunnu pendla, kundi tað almenna stuðla eini slíkari rutu.

So eru nógv, nógv onnur minnið ítøkilig, men minst líka neyðug tiltøk, ið skulu til. Lykilin at menna okkara samfelag til at verða eitt framkomið nýmótans samfelag er gjøgnum útbúgving, gransking, innovatión, mentan og økt altjóða samstarv. Vit skulu skapa eitt framsøki umhvørvi við greiðum visjónum fyri hetta samfelagið, ið dregur ung og vælútbúgvin fólk higar.

Eitt av týdningarmestu - og truplastu - átøkunum, er at fáa eina fiskivinnu nýskipan, so vit fáa tann búskaparvøkstur, ið høvuðsvinnan eigur at skapa. Tað, at livistøðið er lægri í Føroyum enn í grannalondunum, er ein høvuðsorsøk til at fólk velir Føroyar frá. Eisini eiga vit at fokusera nógv meira á javnstøðu spurningin, tí tað er ein sera álvarsligur trupulleiki at serliga kvinnurnar velja Føroyar frá. Tí mugu vit hugsa javnstøðu inn í øll politisk átøk og arbeiða fyri at gera Føroyar spennandi fyri kvinnurnar.

Tjóðveldi fer at leggja ein fólkavøkstur-pakka fram á Løgting hesa tingsetuna, sum umfatar fleiri av omanfyri nevndu átøkum.

Gunvør Balle
tingkvinna
Tjóðveldi