At Føroyar eru eitt lítið
samfelag ger, at vit nátúrliga hava nakrar fáar ovurstórar fyritøkur, sum í
veruleikanum fáa eina monopol-líknandi støðu. Tí eiga vit at vera eyka nógv á
varðhaldi og sum samfelag tora og duga at seta greið krøv til hesar fyritøkurnar.
Hetta er seinna kronikk um stóru føroysku fyritøkurnar og
vinnupolitikk. Hon viðger høvuðsvinnuna eins og ta vinnupolitisku kós, ið hevur
verið galdandi seinastu árini.
Høvuðsvinnan á fáum
hondum
Um vit hyggja at vinnubygnaðinum frá einum yvirskipaðum
samfelagsgagnligum sjónarmiði, er stóri spurningurin, um tað er skilagott, at
færri og færri fyritøkur hava ráðarætt á øllum okkara fiskatilfeingi? Tað verið
seg innan aling, í uppisjóvar fiskiskapi og í heimaflotanum?
Í fiski- og alivinnuni hevur man politiskt slóðað fyri, at
monopol-líknandi støða er galdandi heldur enn at roynt at fingið sunna kapping at
virka. Í fyrru kronikk, har ljóskastarin var settur á tryggingar og
bankatænastur, var tað brúkarin, ið er taparin av at monopol-líknandi støða er
galdandi á marknaðinum. Her snýr tað seg um útflutnings-vinnur, og tí er tað
restin av vinnulívinum, og í longdini alt samfelagið, ið líður undir
einsháttaða eigara-strukturinum.
Talan er um tvíeggjað svørð. Øðrumegin er tað fyri eitthvørt
samfelag týðandi at hava
kapitalsterkar fyritøkur. Hinvegin vilja fyritøkur í
monopollíknandi-støðum altíð uppføra seg ineffektivt og nýggir aktørar sleppa
ikki inn. Tað merkir, at samfelagið fær ov lítið av nýskapan, vit leggja øll
eggini í eina kurv og taka harvið ov stóran váða sum samfelag.
Í alivinnuni, í uppisjóvar vinnuni og í størri og størri mun
eisini í heimaflotanum, hava vit fáar vinnuligar aktørar, og harvið lítla og
onga kapping um rávøruna.
Tað ger, at undirveitarar, sum veita vørur og tænastur til tey,
ið sita á rávøruni, verða trongdir, og mugu bara makka rætt. Um tey eru ónøgd
hava tey onki val, tí tey kunnu ikki flyta til annan kunda. Og tað ger eisini,
at vit fáa ikki tað nýskapan og innovasjón, sum vit áttu at sæð, um fleiri
høvdu sloppið framat. Og tað er lívshættisligt fyri eitt samfelag - tí vit
skulu liva av vinnuligari nýskapan.
Vit hava eina ørgrynnu av dugnaligum vinnulívsfólki, við
hugskotum og áræði til at fara undir alt møguligt virksemi tengt at
høvuðsvinnum okkara. Fyri at fáa fólk at støðast og flyta aftur, mugu vit hava
arbeiðspláss. Spennandi, avbjóðandi arbeiðspláss, har fólk við alskins
førleikum, á ymsan hátt kunnu sleppa til verka. Politiskt hevur man gjørt av,
at fáir eigarar skulu sita á fiski- og alirættindunum og tað ger, at høvuðsvinnur
okkara eru so at siga hermetiskt afturlatnar fyri nýggjum leikarum. Bæði tá tað
snýr seg um at sleppa framat firðunum fyri at royna at ala annað enn laks (td síl,
tara el.a.) og at sleppa inn í veiðuliðið í fiskivinnuni. Og av tí sama er
hetta eisini galdandi tá tað snýr seg um at sleppa framat rávøruni. Tað er
torført at sleppa framat at virka og víðarigóðska rávøruna á ein annan hátt,
enn tað, sum tey, ið sita á loyvum og harvið á allari rávøruni, nú einaferð
hava gjørt av skal virkast.
Jú meir høvuðsvinnan verður miðsavnað á fáum hondum, jú fleiri
okkara standa hendur í favn á síðulinjuni sum áskoðarar. Vit sleppa ikki
framat, hóast bæði viljin og evnini eru til staðar.
Manglandi kappingin ger, at vit eru prísgivin dugnaskapinum hjá
teimum fáu aktørunum, sum vit hava latið atgongdina til alla rávøruna. Vit mugu
bara seta okkara vón til, at teir eru innovativir, at teir spjaða váðan, so
teir ikki fara á húsagang og taka meginpartin av undirveitarunum við sær. Vit
mugu bara krossa fingrar fyri, at teir eru tilvitaðir um lívfrøðiliga
burðardygd og sjúkufyribyrging, og sum heild disponera so skilagott og skapa so
stórt avkast til samfelagið sum gjørligt.
Hetta er hvørki forsvarligt, nøktandi ella haldbart í longdini.
Vinnupolitikkurin eggjar
til vinnulig monopol
Føroyska samfelagið hevur sostatt eina stóra avbjóðing í, at
tað eru fáar, stórar fyritøkur, ið eru ráðandi á týðandi vinnuøkjum - í fiski-
og alivinnuni og í fíggjarvinnuni. Eitt lítið samfelag vil altíð fáa eitt
vinnulív, ið er merkt av mono- og duopolum. Bæði er eins ósunn og vandamikil og
eiga tí at tálmast. Men vinnupolitiskt hevur kósin seinastu árini verið at
skumpa undir monopol-líknandi støður, heldur enn royna at fyribyrgja teimum.
Vilji er ikki til at styrkja Kappingareftirlitið og geva tí víðkaðar heimildir,
so tað veruliga kann fremja sína uppgávu og tryggja at kapping er til staðar á
teimum marknaðum, har monopol-líknandi støður eru. Td innan tele, orku og
fígging. Endamálið við at styrkja Kappingareftirlitið munandi er eyðsýnt,
nevniliga at geva føroyska brúkaranum so kappingarførar prísir sum gjørligt.
Hetta er í síðsta enda við til, at vit sum samfelag standa okkum í kappingini
um at draga fólk til landið.
Ì fiski- og alivinnuni hevur førdi politikkurin beinleiðis
eggjað til tær monopol-líknandi støður, ið eru galdandi, heldur enn at roynt at
fingið sunna kapping í høvuðsvinnunar. Vilji er ikki til at innføra marknaðarbúskap
í fiskivinnuni, so fleiri høvdu fingið møguleika at sloppið framat. Alt tos um
uppboðssølu av fiskirættindum verður kveistrað til viks við páhaldum um at tað
er teoretiskt og ógjørligt at fáa at rigga í praksis. Hetta er bert ein hent
umbering. Politiski meirilutin heldur tað vera heilt skeivt, at tað almenna
selir fiskiloyvir á fríum marknaði, men í fínasta lagi, at vinnuligu aktørarnir
handla við fiskiloyvum sínamillum á privata marknaðinum. Aftaná at teir hava
fingið loyvini foreraði frá tí almenna. Er viljin til staðar, finna vit
sjálvsagt eina loysn á teknikalitetunum, so vit stigvíst fáa eina uppboðssølu at
rigga. Hetta skal gerast uttan at taka grundarlagið undan verandi reiðarum, tað
snýr seg um gera okkum nakrar royndir við tí og so rætta til so hvørt. Politisk
útluting av fiskiloyvum er ikki haldbar í longdini, tað er nú sólarklárt fyri
einum stórum meiriluta av fólkinum. Tí er ein marknaðarstýrd fiskivinna einasta
loysn á trupulleikunum vit hava í fiskivinnuni.
Samanumtikið, átti tað at verið øllum greitt, at vit reka ikki
rættan vinnupolitikk, tá vit lata so stórt vald upp í hendurnar á fáum, stórum
fyritøkum, sum tískil seta dagsskránna í samfelagnum. Borgarar, restin av
vinnulívinum og politiska skipanin eru prísgivin dugnaskapinum hjá leiðslunum í
hesum fyritøkum og gerast í alt størri mun statistar, ið hyggja at og vóna at
alt gongur væl.
Soleingi tær stóru fyritøkurnar hava ta einaráðandi støðu tær
hava á marknaðinum, hava tær framvegis sínar skyldur. Eg eftirlýsi ein hugburð
og vilja frá teimum til, at taka nógv størri ábyrgd av samfelagsmenningini í
síni heild. At tær av álvara byrja at arbeiða við hugtakinum CSR – corporate
social responsibility. Tvs. taka ábyrgd
og vísa atlit fyri starvsfólkum og kundum, at tey luttaka í gransking og stuðla
undir vinnumenning, so vit fáa størri vinnuliga nýskapan og harvið
búskaparvøkstur.
Men størstu ábyrgd eigur politiska skipanin. Sum tað fyrsta
eigur hon at byrja at liberalisera fiskivinnuna, so vit fáa økta kapping um
atgongdina til rávøruna. Og hon eigur at tora at regulera og seta stóru
fyritøkunum krøv. Og í triðja lagi eigur politiska skipanin at styrkja
Kappingar- eftirlitið munandi og geva tí nógv víðari heimildir.
Fáa vit stóru fyritøkurnar til at vísa størri samfelagsábyrgd
og politiska valdið til at hava dirvið til at gera tær neyðugu nýskipanirnar,
kunnu vit fáa veruliga nýskapan og vinnumenning á øllum økjum og tá eru vit á
rættari kós.
Gunvør Balle
Ingen kommentarer:
Send en kommentar